Κείμενο / Αφήγηση: Αρετή Ε. Πηγιαδίτη, επιμελήτρια της Πινακοθήκης και υπεύθυνη του παραρτήματος Αίγινας – Μουσείου Χρήστου Καπράλου.
Credit Φωτογραφίας: ©Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωτογράφιση Θάλεια Κυμπάρη.
Η Μητέρα και κυρίως η Μητέρα-Βρεφοκρατούσα αποτελεί μοτίβο πανάρχαιο, πανανθρώπινο, διαχρονικό και συναισθηματικά φορτισμένο.
Για τον Καπράλο στάθηκε από νωρίς πηγή έμπνευσης. Με αφετηρία τη μορφή της μάνας του δουλεμένη σε διάφορες παραλλαγές, προχώρησε σε ποικίλες αναπαραστάσεις της μητρότητας.
Δημιούργησε έργα μεγάλων διαστάσεων (από πωρόλιθο, μπρούντζο και ξύλο), αλλά και πολυάριθμα ειδώλια με συγκινητική αφοσίωση στη μορφή της μάνας. Προσέδωσε στα έργα αυτά αρχετυπική και αφαιρετική εκφραστικότητα, δηλωτική της βαθιάς και άρρηκτης σχέσης μάνας – παιδιού.
Ο Καπράλος ασχολήθηκε επίσης με θρησκευτικά θέματα. Το 1972-1973 δημιούργησε σε ξύλο ευκαλύπτου τη μνημειακή σύνθεση Σταύρωση, ενώ το 1992 απέδωσε το θέμα σε μπρούντζο.
Το ίδιο θέμα τον απασχόλησε αρκετές φορές και ζωγραφικά.
Επιπλέον φιλοτέχνησε τη σύνθεση Πιετά, σε μπρούντζο το 1978 και σε ξύλο το 1982.
Το 1983, στην κατεύθυνση αυτών των συνθέσεων που είναι εμπνευσμένες από τη χριστιανική παράδοση, δημιουργεί το γλυπτό «Μάνα με Παιδί (Παναγία)» από ξύλο ευκαλύπτου και μπρούντζο.
Η Παναγία απεικονίζεται ως ένθρονη Βρεφοκρατούσα, με τον μικρό Χριστό σε όρθια στάση σε σχήμα σταυρού πάνω στους μηρούς της. Ο δεσμός Μάνας-Υιού γίνεται ανάγλυφα αισθητός με τα ενωμένα τους σώματα, που είναι πλασμένα από το ίδιο ξύλο, από την ίδια ρίζα.
Στο έργο αυτό, ο καλλιτέχνης επιστρέφει στον τρόπο επεξεργασίας του ξύλου των χρόνων 1965-1970. Δεν ακολουθεί το σχήμα του κορμού, αλλά δομεί τις φόρμες αφαιρώντας δραστικά υλικό και σμιλεύοντας τις επιφάνειες στη συνέχεια.
Είναι μια άκαμπτη, συμμετρική και σχηματοποιημένη σύνθεση. Περίοπτη, με έμφαση στην πρόσθια όψη και συμπαγής κατά κύριο λόγο. Απόλυτα απομακρυσμένη από το ρεαλισμό, αποβάλλει τα περιγραφικά στοιχεία. Εκφράζει αρχαϊκή διάθεση και αποπνέει μυστηριακή επιβλητικότητα.
Η μορφή της καθιστής Παναγίας αποτελεί οργανική συνέχεια των ανθρωπόμορφων καθισμάτων του Καπράλου που έχουν προηγηθεί, καθώς δεν υπάρχει διαχωρισμός του σώματος από το κάθισμα. Είναι διατεταγμένη σε ορθές στρογγυλεμένες γωνίες, με ογκωδέστερο το κάτω μέρος της. Είναι απλοποιημένη και σχηματική χωρίς πλαστική απόδοση των ανατομικών χαρακτηριστικών ή του ενδύματος.
Ένα στοιχείο που μας ξαφνιάζει ευχάριστα είναι τα γυμνά άκρα των ποδιών της, που έχουν αποδοθεί ζωγραφικά με λευκό χρώμα σε χονδροκόκκινο φόντο πάνω στην μπροστινή κοιλότητα της βάσης.
Ο κορμός της Παναγίας (όγκος σχεδόν παραλληλεπίπεδος), στενεύει προς τα πάνω για να δηλωθεί ο λαιμός και στη συνέχεια εξελίσσεται σε πεπλατυσμένο έντονα προεξέχοντα όγκο, με επίπεδη οριζόντια άνω επιφάνεια. Στην πρόσθια όψη του έχουν αποδοθεί ζωγραφικά με μαύρο χρώμα (και κατά τόπους λίγο χονδροκόκκινο) ο λαιμός και το πρόσωπο της Παναγίας, καθώς και τα μαλλιά ή το κάλυμμα της κεφαλής της που ανεμίζει.
Έντονα τα χαρακτηριστικά του προσώπου, σχηματικά, με τα μεγάλα μάτια να κυριαρχούν. Η έκφραση της μορφής ανακαλεί, αμυδρά ίσως, την έκφραση των πορτρέτων του Φαγιούμ. Είναι συγκρατημένη με εσωτερική θλίψη. Σχεδόν πάντα στη Βυζαντινή τέχνη οι Βρεφοκρατούσες είναι θλιμμένες, διότι η Παναγία γνωρίζει εξαρχής ποια μοίρα επιφυλάσσεται στον Υιό της.
Τα προτεταμένα χέρια της είναι μπρούντζινα, με υπερτονισμένες τις παλάμες και ένταση στα δάκτυλα. Βρίσκονται ακριβώς κάτω από το σημείο όπου ξεκινούν οι κεραίες του Σταυρού και σχεδόν εφάπτονται με αυτές.
Με την ένθεση και τη χρήση διαφορετικού υλικού, ο Καπράλος επιτυγχάνει έντονη εστίαση στα χέρια της Παναγίας, που συνιστούν στοιχείο κίνησης στη στατική σύνθεση. Τα υψωμένα μητρικά χέρια σαν να βγαίνουν μέσα από το ξύλο, για να προστατέψουν το παιδί, να διώξουν μακριά το επερχόμενο κακό (Αλεξίκακος). Η αγωνία και ο πόνος της, που υπονοούνται μέσω του προσώπου, καταδεικνύονται με την κίνηση των βραχιόνων και των παλαμών.
Η φιγούρα της είναι αποτροπαϊκή. Μια τραγική μητέρα, η οποία έχοντας επίγνωση της μοίρας που αναμένει το γιο της, προσπαθεί με τα νευρώδη και αποστεωμένα μπρούντζινα χέρια της να αποτρέψει το χαμό του.
Ο Χρήστος Καπράλος απεικονίζει τη Μεγάλη Μητέρα της χριστιανικής θρησκείας ως ιδέα και ως σύμβολο στέρεο. Η Παναγία του είναι μια μορφή «ξοανική», αρχέγονη, που μιλά κατευθείαν στην ψυχή μας. Έρχεται από τα βάθη του πολιτισμικού χρόνου, για να συνοψίσει με εκφραστική πυκνότητα και υποβλητική δύναμη την αιώνια τραγικότητα της Μάνας.
Bio
Η Αρετή Ε. Πηγιαδίτη είναι ιστορικός της Τέχνης (αριστούχος πτυχιούχος του Πανεπιστημίου Αθηνών) με ειδίκευση στη Μουσειοπαιδαγωγική.
Εργάστηκε στο Πνευματικό κέντρο του Δήμου Νίκαιας και στο Λαογραφικό Μουσείο του Δήμου Αίγινας. Ασχολήθηκε με παρουσιάσεις τοπικών θεμάτων της Αίγινας και εκπόνηση σχετικών εκπαιδευτικών προγραμμάτων («Με αφορμή ένα κανάτι», «Θερίζοντας τον κήπο του βυθού», «Λίθοι αρχαίας αιγινήτικης Τέχνης» κ.ά).
Από το 2013 εργάζεται ως υπεύθυνη στο παράρτημα Αίγινας της ΕΠΜΑΣ-Μουσείο Χρήστου Καπράλου, όπου εκτός των άλλων ξεναγεί και σχεδιάζει / υλοποιεί εκπαιδευτικά προγράμματα. Επίσης πραγματοποιεί ομιλίες με σκοπό την προβολή του έργου του Καπράλου και γενικότερα της νεοελληνικής τέχνης. Σταθμός η ομιλία της στο Λαογραφικό Μουσείο Αίγινας το 2017 σε εκδήλωση – αφιέρωμα στον Χρήστο Καπράλο, με συνομιλητές τους αείμνηστους Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα και Παύλο Σάμιο.
Το 2021 παρουσίασε σε διαδικτυακό ντοκιμαντέρ τη μελέτη της «Ο Καποδίστριας στην τέχνη». Το 2023 επιμελήθηκε την έκδοση βιβλίου για τη σπογγαλιεία της Αίγινας και είναι υπό έκδοση η μελέτη της «Η σπογγαλιεία στην Αίγινα τον 20Ο αιώνα».