Κείμενο / Αφήγηση: Άρτεμις Ζερβού, επιμελήτρια της συλλογής Νεοελληνικής και Ευρωπαϊκής γλυπτικής της Εθνικής Πινακοθήκης.
Credit Φωτογραφίας: ©Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωτογράφιση Σταύρος Ψηρούκης.
Στη μόνιμη έκθεση του παραρτήματος της Εθνικής Πινακοθήκης στη Σπάρτη, οι επισκέπτες και οι επισκέπτριες συναντούν ένα σημαντικό έργο του γλύπτη Χρήστου Καπράλου, τη Δάφνη.
Αντίτυπο μοναδικό τού 1963, φιλοτεχνημένο σε φύλλα κεριού και χυτευμένο σε μπρούντζο, το έργο ανήκει στην περίοδο που σηματοδοτεί το απόγειο της διεθνούς σταδιοδρομίας του Καπράλου, παρουσιάστηκε μάλιστα τόσο στην έκθεση που του διοργάνωσε η διάσημη Martha Jackson Gallery της Νέας Υόρκης το 1963, όσο και στην ατομική του στο Cincinnati Art Museum τέσσερα χρόνια αργότερα.
Η Δάφνη αποδίδει το δημοφιλές στην ευρωπαϊκή τέχνη μυθολογικό θέμα, που μας είναι κυρίως γνωστό από το έργο Μεταμορφώσεις του Ρωμαίου ποιητή Οβίδιου: όταν κάποτε ο Απόλλωνας προσέβαλε τον φτερωτό γιο της Αφροδίτης, εκείνος τον εκδικήθηκε, ενορχηστρώνοντας μια ιστορία μονομερούς πάθους. Κάρφωσε στην καρδιά του ένα χρυσό βέλος και στην καρδιά της νύμφης Δάφνης, κόρης της Γης και του Πηνειού, ένα μολύβδινο, προκαλώντας το παράφορο πάθος του θεού για τη Δάφνη και τη βαθιά αποστροφή της Δάφνης προς τον θεό.
Τρελός από επιθυμία, ο Απόλλωνας άρχισε να κυνηγά την απρόθυμη νύμφη, ώσπου εκείνη για να γλιτώσει, ζήτησε από τον ποτάμιο πατέρα της –σε άλλη εκδοχή του μύθου από τη μητέρα της– να την απαλλάξει από τη συμφορά της, αλλάζοντάς της μορφή. Ο Πηνειός εισάκουσε την επίκληση της κόρης του και τη μεταμόρφωσε στον ομώνυμο αειθαλή θάμνο.
Για να προσεγγίσουμε μορφολογικά και τεχνοτροπικά τη Δάφνη του Καπράλου πρέπει πρώτα να θυμηθούμε το περίφημο μαρμάρινο σύμπλεγμα Απόλλων και Δάφνη του κορυφαίου γλύπτη του ιταλικού μπαρόκ Gianlorenzo Bernini, έργο που ολοκληρώθηκε το 1625 και βρίσκεται στην Galleria Borghese της Ρώμης. Κατόπιν, να μεταφερθούμε στις πρώτες δεκαετίες του 20ού αιώνα και στο πεδίο της μοντέρνας γλυπτικής, οι πρωτοπόροι και πρωτοπόρες της οποίας, για να απομακρυνθούν από τη ρεαλιστική απόδοση της ανθρώπινης μορφής, κατέφυγαν συχνά σε «υβριδικές» φόρμες, που συνδύαζαν το ανθρωπόμορφο με το φυτόμορφο, το ζωόμορφο ή το μηχανόμορφο.
Αξιοσημείωτο παράδειγμα είναι το γλυπτό Η Δάφνη μεταμορφώνεται σε δέντρο του Antoine Bourdelle, έργο του 1910 που η Εθνική Πινακοθήκη φιλοξένησε το 2004, στο πλαίσιο της έκθεσης Έξι κορυφαίοι γλύπτες συνομιλούν με τον άνθρωπο. Όπως ο Γάλλος γλύπτης, έτσι και ο Καπράλος απεικόνισε τη νύμφη μόνη, στην κορύφωση της τραγικής της καταδίωξης, όταν, στο μεταίχμιο των δύο φυσικών κόσμων, μεταμορφώνεται από γυναίκα σε δέντρο.
Τεχνοτροπικά, ωστόσο, η Δάφνη του Καπράλου βρίσκεται πιο κοντά στις αφαιρετικές, σχηματοποιημένες αποδόσεις του θέματος από άλλους σπουδαίους δασκάλους της μοντέρνας γλυπτικής, όπως ο
Ισπανός Julio González, που φιλοτέχνησε τη δική του Δάφνη το 1937 ή o πολιτογραφημένος Γάλλος, Λευκορώσος Ossip Zadkine που απέδωσε τη μορφή της νύμφης δύο φορές, το 1939 και το 1958.
Ο Καπράλος, πιστός στο ύφος που διαμόρφωσε στα δύο πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1960, απέδωσε τη μορφή της Δάφνης αποσπασματικά, δηλαδή χωρίς κεφάλι, λαιμό και άνω άκρα, με τον ξυλώδη, κούφιο κορμό της με ελαφριά κλίση προς τα εμπρός και ελάχιστη στροφή προς τα δεξιά, και τα κάτω άκρα της ριζωμένα από το ύψος των μηρών στη γη, να ορθώνονται απότομα σε δύο αιχμηρά, γυμνά κλαριά.
Πέρα όμως από την πρωτότυπη σύνθεση, ξεχωριστή σημασία έχει η επιλογή του Καπράλου να απεικονίσει τη Δάφνη μόνη, χωρίς τον Απόλλωνα. Έχουμε την τύχη να ζούμε σε μια εποχή στην οποία καθιερωμένα αφηγήματα, όπως οι μύθοι, που συχνά αισθητικοποιούν διάφορες μορφές βίας, ανάμεσά τους και την έμφυλη, επαναπροσεγγίζονται και ξαναδιαβάζονται. Σε αυτό το πλαίσιο, θα μπορούσαμε να προτείνουμε και μια άλλη ερμηνεία της Δάφνης του Καπράλου, και μάλιστα για έναν επιπλέον λόγο: γιατί η θηλυκότητα, σε ποικίλες και σύνθετες εκδοχές της, είναι κυρίαρχη στο έργο του σημαντικού Έλληνα γλύπτη· ας αναλογιστούμε μόνο τις αμέτρητες παραλλαγές της μορφής της Μάνας, για τις οποίες είναι κυρίως γνωστός.
Η Δάφνη καταδιώκεται από μια πανίσχυρη ανδρική μορφή. Η κατάληξη ωστόσο αυτής της καταδίωξης, η απόφασή της να απεκδυθεί την ανθρώπινη υπόστασή της και να μεταμορφωθεί σε δέντρο, είναι μια αναπάντεχη ανατροπή, που ίσως μας καλεί να τη δούμε όχι ως θύμα, αλλά ως αυτοκαθοριζόμενο πρόσωπο: ελεύθερη από τον διώκτη της, στηριγμένη στις καινούριες της ρίζες και τα δυνατά της κλαριά, να παίρνει νέα μορφή, όπως η ίδια επέλεξε.
Έτσι, ένα έργο μοντέρνας γλυπτικής, που στην πρώτη μας συνάντηση μαζί του μπορεί να μοιάζει σιωπηλό κι ερμητικό, ανοίγει κι επιτρέπει επίκαιρες, αναστοχαστικές αναγνώσεις, αποκαλύπτοντας, την ίδια στιγμή, άγνωστες έως τώρα όψεις του.
Bio
Η Άρτεμις Ζερβού είναι Ιστορικός της Τέχνης, Επιμελήτρια στο Τμήμα Νεοελληνικής και Ευρωπαϊκής Γλυπτικής της Εθνικής Πινακοθήκης – Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου, όπου εργάζεται από το 2003.
Σπούδασε στο Εθνικό και Καποδιστριακό Πανεπιστήμιο Αθηνών και στο Πανεπιστήμιο του Cambridge και είναι υποψήφια Διδάκτωρ Ιστορίας της Τέχνης στο Πανεπιστήμιο Κρήτης. Επιμελείται εκθέσεις και εκδόσεις, παρουσιάζει την ερευνητική της εργασία σε επιστημονικές συναντήσεις και συνέδρια και δημοσιεύει άρθρα και δοκίμια σε καταλόγους εκθέσεων, συλλογικούς τόμους και επιστημονικά περιοδικά.
Τα ερευνητικά της ενδιαφέροντα εστιάζονται στην ελληνική και ευρωπαϊκή μεταπολεμική γλυπτική, στη δημόσια μνημειακή τέχνη και στην ιστορία των εκθέσεων. Είναι μέλος της Εταιρείας Ελλήνων Ιστορικών Τέχνης.