Κείμενο / αφήγηση: Έφη Αγαθονίκου, διευθύντρια Συλλογών, Μουσειολογικού και Καλλιτεχνικού Προγραμματισμού της Εθνικής Πινακοθήκης και επιμελήτρια της συλλογής Δυτικοευρωπαϊκής Ζωγραφικής.
Credit Φωτογραφίας: ©Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωτογράφιση Σταύρος Ψηρούκης.
Στη Μόνιμη έκθεση της Δυτικοευρωπαϊκής ζωγραφικής, στο -2 της νέας πτέρυγας της Εθνικής Πινακοθήκης, μπορούμε να θαυμάσουμε το έργο του Ιταλού ζωγράφου του 17ου αιώνα, Αστόλφο Πετράτζι, που έχει τίτλο «Έρως θριαμβευτής».
Πρόκειται για ένα μεγάλο πίνακα, ύψους 165 και πλάτους 120 εκ (με την κορνίζα του, 200μ Χ 155) που κληροδότησε στην Εθνική Πινακοθήκη ο Στέφανος Σκουλούδης.
Ο Σκουλούδης υπήρξε τραπεζίτης, πολιτικός και πρωθυπουργός της Ελλάδας την περίοδο 1915-16. Μετά το θάνατό του, το 1929, η συλλογή του που αποτελείτο από 42 έργα τέχνης, κληροδοτήθηκε στην Εθνική Πινακοθήκη.
Στον πίνακα βλέπουμε έναν φτερωτό, γυμνό έφηβο που κρατάει στο χέρι του τόξο -χαρακτηριστικό σύμβολο του ερωτιδέα- καθισμένο σε τρία τέταρτα, να κοιτάζει τον θεατή με μελαγχολικό και συνάμα σαρκαστικό βλέμμα. Τον περιτριγυρίζουν μια τεράστια άρπα, μια σμιλεμένη πανοπλία, βιβλία και μουσικά όργανα, ένας αστρολάβος, ένα γλυπτό κεφάλι και η παλέτα του ζωγράφου. Όλα αυτά τα αντικείμενα συμβολίζουν την τέχνη, την ανθρώπινη γνώση, την ισχύ που ο Έρωτας περιφρονεί και υποδουλώνει με το πάθος του.
Το έργο εικονογραφεί ένα απόσπασμα από τα Ειδύλλια του Βιργίλιου που υμνεί την ακαταμάχητη δύναμη του Έρωτα: «Amor vincit omnia et nos cedamus amori» (Ο Έρωτας νικά τα πάντα και εμείς παραδινόμαστε στον Έρωτα).
Το θέμα αυτής της αλληγορικής σύνθεσης είχε μεγάλη ζήτηση από τους αριστοκράτες και τους υψηλά ιστάμενους της καθολικής Εκκλησίας στις αρχές του 17ου αιώνα. Ας δούμε, όμως, πώς επικράτησε. Γύρω στα 1602, Μικελάντζελο Μεριζί, γνωστός ως Καραβάτζιο, ζωγράφισε το έργο «Amor Vincit Omnia» (Ο Έρωτας νικά τα πάντα) για λογαριασμό του μαρκησίου Βιντσέντσο Τζιουστινιάνι. Σε ένα περιβάλλον παρόμοιο με αυτό του πίνακά μας, ξεπηδά ένας γυμνός φτερωτός έφηβος, σε μετωπική στάση και με σαρκαστικό χαμόγελο.
Λεζάντα εικόνας: Καραβάτζιο, Amor Vincit Omnia (1601–1602). Λάδι σε καμβά, 156 εκ × 113 εκ. Gemäldegalerie, Βερολίνο.
Ο ίδιος ο Τζουστινιάνι θεωρούσε αυτόν τον πίνακα αριστούργημα και τον αποκάλυπτε στους επισκέπτες του στο τέλος της ξενάγησης που έκανε στη συλλογή του, αλλά ο Έρωτας του Καραβάτζιο θεωρήθηκε βλάσφημος. Η προκλητική στάση του απεικονιζόμενου εφήβου δημιούργησε αντιδράσεις στους πιο συντηρητικούς κύκλους της Ρώμης των αρχών του 17ου αι. Ο Τζιοβάνι Μπαλιόνε, αντίζηλος του Καραβάτζο, έφτασε να ζωγραφίσει για τον καρδινάλιο Μπενεντέτο Τζιουστινιάνι, αδελφό του Βιντσέντζο, τον «Θείο και τον βέβηλο Έρωτα», μια σύνθεση όπου ένας φτερωτός νεαρός που φορά πανοπλία, σύμβολο του ουράνιου έρωτα ρίχνει στο έδαφος έναν ερωτιδέα, που συμβολίζει τον επίγειο έρωτα. Ο δικός του πίνακας εξέφραζε την επικρατούσα εκκλησιαστική άποψη, ότι ο ουράνιος πνευματικός έρωτας υπερτερεί των γήινων σαρκικών απολαύσεων.
*Λεζάντα Εικόνας: Τζιοβάνι Μπαλιόνε, Θείος και Βέβηλος Έρως. Λάδι σε καμβά, 240 Χ 143 εκ. Galleria Nazionale d’ Arte Antica, Ρώμη.
Όμως ο «Θριαμβευτής Έρωτας» επικράτησε. Στο πέρασμα των χρόνων, αναπαραστάσεις του που ακολουθούσαν την άποψη του Καραβάτζο, αποτέλεσαν είδος περιζήτητο για τους συλλέκτες της Τοσκάνης.
Η σύνθεση του έργου της Εθνικής Πινακοθήκης είναι κοντά στο πρότυπο του Καραβάτζιο, με τη διαφορά ότι ο γυμνός έφηβος κάθεται τρία τέταρτα και επομένως δεν αποκαλύπτονται τα «απόκρυφα» μέλη του νέου. Είναι μια εκδοχή πιο σεμνή και πιο αποδεκτή.
Μάλιστα, ο συγκεκριμένος πίνακας, προφανώς λόγω του θέματος και της τεχνοτροπίας, στο πρωτόκολλο παραλαβής αναφέρεται ως έργο του Καραβάτζιο. Αργότερα αποδόθηκε αόριστα σε ζωγράφο της Σχολής της Τοσκάνης και μόλις το 2010 ο καθηγητής Μάρκο Τσιαπολίνι το ταύτισε με έργο του Σιενέζου ζωγράφου Αστόλφο Πετράτζι.
Αξίζει να σημειώσουμε ότι το μοντέλο που χρησιμοποίησε ο Καραβάτζιο για τον προκλητικό Έρωτά του, ήταν ο μαθητής του, Φραντέσκο Μπονέρι, γνωστός ως Τσέκκο ντελ Καραβάτζιο. Είναι ο ζωγράφος του πίνακα που εκτίθεται στην Εθνική Πινακοθήκη αριστερά από τον «Έρωτα Θριαμβευτή» του Αστόλφο Πετράτζι. Το έργο που βρίσκεται στα δεξιά του, αποδίδεται από πολλούς στον Τζιοβάνι Μπαλιόνε, τον αντίζηλο του Καραβάτζο. Έτσι ο τοίχος αυτός αποτελεί ένα φόρο τιμής στον μεγάλο καλλιτέχνη της Τοσκάνης.
Bio
Η Έφη Αγαθονίκου είναι ιστορικός Τέχνης, προϊσταμένη Διεύθυνσης Συλλογών, Μουσειολογικού και Καλλιτεχνικού Προγραμματισμού της Εθνικής Πινακοθήκης- Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου και επιμελήτρια της Συλλογής Ξένων έργων Ζωγραφικής.
Σπούδασε ιστορία της τέχνης και αρχαιολογίας στο πανεπιστήμιο Paris I – Panthéon Sorbonne και πραγματοποίησε μεταπτυχιακές σπουδές (D.E.A.) στην Ιστορία της Τέχνης στο πανεπιστήμιο Paris-Nanterre και στο Institut Néohellénique de la Sorbonne (Paris VI).
Είναι επιμελήτρια της Εθνικής Πινακοθήκης από το 1987.