Κείμενο / Αφήγηση: Ελπινίκη Μεϊντάνη, επιμελήτρια της φωτογραφικής συλλογής της Εθνικής Πινακοθήκης.
Credit Φωτογραφίας: ©Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωτογράφιση Θάλεια Κυμπάρη.
Σε αυτό το ραδιοφωνικό ντοκιμαντέρ θα παρουσιάσουμε το έργο της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξάνδρου Σούτσου, «Το Πορτρέτο της Μάτσης Χατζηλαζάρου», που φιλοτέχνησε ο ζωγράφος και χαράκτης Χαβιέ Βιλατό (Javier Vilató) το 1947. Για την καλύτερη κατανόηση του έργου θα ξεκινήσουμε με μια σύντομη αναφορά στα πρώτα βήματα της Χατζηλαζάρου στην ποίηση, καθώς και στο στενό πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε το συγκεκριμένο έργο, δηλαδή στη ζωή της ποιήτριας και στη σχέση της με τον Χαβιέ Βιλατό, στο μεταπολεμικό Παρίσι.
Η Μάτση Χατζηλαζάρου στην Αθήνα το φθινόπωρο του 1945 [Δανιήλ, Χρήστος. Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1946-1947) και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου. Άγρα, 2013, σ. 152 ]. © Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη.
Η Μάτση Χατζηλαζάρου γεννήθηκε στη Θεσσαλονίκη το 1914 και απεβίωσε στην Αθήνα το 1987. Η οικογένειά της ήταν εύπορη και κατείχε δύναμη και κύρος στη Θεσσαλονίκη του 19ου και 20ου αιώνα, ενώ η ίδια ήταν πολύγλωσση, με μεγάλη αγάπη για τις τέχνες και τα γράμματα.
Κατά το διάστημα 1939-1940 η νεαρή Μάτση βρίσκεται στην Αθήνα παντρεμένη με τον τρίτο σύζυγο της, τον Ανδρέα Εμπειρίκο, ο οποίος τη φέρνει σε επαφή με την ποίηση και τις ιδέες του υπερρεαλισμού. Τον Ιούνιο του 1944 εκδίδεται η πρώτη ποιητική συλλογή της «Μάης, Ιούνης και Νοέμβρης» από τις εκδόσεις Ίκαρος, ολοκληρώνοντας έτσι το πρώιμο στάδιο του ποιητικού της βίου, τα χρόνια της συνύπαρξης και καθοδήγησης δίπλα στον Ανδρέα Εμπειρίκο, και της ενασχόλησης της με την συγκρότηση της δικής της γραφής.
Έχοντας χωρίσει με τον Ανδρέα Εμπειρίκο, στις 21 Δεκέμβριου του 1945 η Μάτση Χατζηλαζάρου αναχωρεί για το Παρίσι, με το θρυλικό πλοίο Ματαρόα, με υποτροφία του Γαλλικού Ινστιτούτου και συστατικές επιστολές από τους ποιητές Ανδρέα Εμπειρίκο, Οδυσσέα Ελύτη και Τάκη Παπατσώνη.
Στο Παρίσι ξεκινάει ένα καινούργιο κεφάλαιο στην προσωπική και πνευματική ζωή της Μάτσης Χατζηλαζάρου. Ενθουσιάζεται με την πόλη, την πολιτιστική ζωή και τις πνευματικές συντροφιές με τις οποίες κάνει παρέα. Γνωρίζει τον Τριστιάν Τζαρά, τον Αντρέ Μπρετόν, τον Όσκαρ Ντομίνγκεζ κ.ά. Η διαμονή της Μάτσης στο Παρίσι, παρόλες τις οικονομικές δυσκολίες που αντιμετώπιζε, ήταν πολύ παραγωγική και επιδραστική στην ποιητική της γραφή.
Ο Χαβιέ Βιλατό με τη Μάτση Χατζηλαζάρου σε έκθεση στο Παρίσι © Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη.
Την άνοιξη του 1946 η Μάτση γνωρίζεται με τον Ισπανό ζωγράφο και χαράκτη Χαβιέ Βιλατό, ανιψιό του Πάμπλο Πικάσο (Pablo Picasso), ο οποίος είχε επίσης πρόσφατα πάει στο Παρίσι με υποτροφία από τη γαλλική κυβέρνηση. Η σχέση τους εξελίσσεται σε ερωτική, συμβιώνουν για οκτώ χρόνια, μέχρι το 1954, κατά τη διάρκεια των οποίων το ζευγάρι θα έχει ενεργό δράση στην καλλιτεχνική και πνευματική ζωή της πόλης.
Η Μάτση ενθουσιασμένη με τη γνωριμία της με τον Βιλατό και το έργο του, προμηνύει την καλλιτεχνική επιτυχία του γράφοντας στον Ανδρέα Εμπειρίκο στις 26.04.46 [Δανιήλ, Χρήστος. Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1946-1947) και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου. Άγρα, 2013 σσ. 95, 96]: «Γνωρίσαμε επίσης και τον ανιψιό του Picasso, λέγεται JAVIER VILATÓ. Είδα δυο φορές τα έργα του, και μου φαίνεται ότι έχει τεράστιο ταλέντο. Μοιάζει στο πρόσωπο πολύ με τα έργα του θείου του, και η ζωγραφική του βέβαια είναι πολύ επηρεασμένη από αυτόν. Έχουμε δει πολλούς Picassόμιμους αλλά τούτος ο μικρός παρόλα αυτά μου φαίνεται πολύ γερό ταλέντο, θα δούμε».
Μέσω του Βιλατό η Μάτση γνώρισε τον Πικάσο και τη σύντροφό του Φρανσουάζ Ζιλό κι έγινε πολύ φίλη με το ζευγάρι. Ενδεικτικό της φιλίας της Μάτσης με τον Πικάσο ήταν το παρακάτω συμβάν [Ο Πικάσσο και η Μεσόγειος. Κατάλογος έκθεσης της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξ. Σούτσου, 1983, σσ. 258, 263]: γύρω στο 1950ο Πικάσο είχε ζητήσει από την ποιήτρια να γράψει μερικούς στίχους για να διακοσμήσει ένα κεραμικό αγγείο που μόλις είχε o ίδιος είχε φτιάξει. Αυτό το αγγείο με τους στίχους της Μάτσης, ήταν ένα από τα εκθέματα της μεγάλης έκθεσης του Πικάσο, με τίτλο «ο Πικάσο και η Μεσόγειος», που παρουσιάστηκε στην Εθνική Πινακοθήκη, το 1983.
Με δεδομένη τη μεγάλη αγάπη της Μάτσης για τη ζωγραφική, η σχέση της με τον Βιλατό ήταν πολύ επιδραστική στο ποιητικό της έργο. Συζητούσαν και οραματίζονταν πολύ συχνά οι δυο τους τις λέξεις ως εικόνες, ακόμα και την εποχή που ο Βιλατό δεν μιλούσε ακόμα γαλλικά. Η ίδια η Μάτση είχε επισημάνει σε τηλεοπτική της συνέντευξη πόσο πολύ της έμαθε τον λυρικό λόγο ο Βιλατό, παρόλο που ο ίδιος ήταν ζωγράφος. Σύμφωνα πάλι με την ίδια, παρόλα τα προβλήματα επικοινωνίας που υπήρχαν μεταξύ τους στην αρχή, κατάφερναν να συνεννοηθούν και να εμβαθύνουν καταπληκτικά, λόγω της θέλησης, του αμοιβαίου θαυμασμού και του πάθους που υπήρχε στη σχέση τους.
Η παραμονή της Μάτσης στο Παρίσι και η συμβίωση της με τον Βιλατό υπήρξε ιδιαιτέρως γόνιμη και καθοριστική στη συγκρότηση της ποιητικής της ταυτότητας. Το 1949 κυκλοφορεί η δεύτερη ποιητική της συλλογή, η πρώτη στα γαλλικά με τίτλο Cinq Fois (Πέντε Φορές), το 1951 εκδίδεται στην Αθήνα από τις εκδόσεις Τετράδιο η συλλογή Κρυφοχώρι και το 1954 δημοσιεύει ποιήματά της στο παρισινό περιοδικό Les Lettres Nouvelles και εκδίδει τη συλλογή της La Frange des Mots (Τα λόγια έχουν κρόσσια), την οποία αφιερώνει στον Βιλατό. Κατά τη διάρκεια της σχέσης τους, ο Βιλατό εικονογράφησε, κυρίως με χαρακτικά, όλες τις εκδόσεις της Μάτσης στον παρισινό εκδοτικό οίκο Guy Lévis Mano (GLM), ο οποίος εξειδικευόταν στις εκδόσεις ποιητικών συλλογών γνωστών ποιητών, εικονογραφημένων με έργα φημισμένων καλλιτεχνών της εποχής.
Το 1954 το ζευγάρι χώρισε αλλά διατήρησε μια ένθερμη φιλία μέχρι το θάνατο της Μάτσης, το 1987. Η φίλη της ποιήτριας, Άντεια Φραντζή, επιβεβαιώνει ότι οι δυο μεγάλοι έρωτες της Μάτσης ήταν ο Ανδρέας (Εμπειρίκος) και ο Χαβιέρης, όπως αποκαλούσε η Μάτση τον Χαβιέ Βιλατό.
Η αξία και η συμβολή της Μάτσης Χατζηλαζάρου στη μεταπολεμική πρωτοποριακή ερωτική ποίηση αναγνωρίστηκε αργοπορημένα, τη δεκαετία του ’80, μετά τη συγκεντρωτική δημοσίευση των ποιήματων της στην συλλογή Έρως Μελαχρινός, από τις εκδόσεις Ίκαρος, το 1979.
Ο Βιλατό μετά το θάνατο της Μάτσης αποφάσισε όλα τα έργα του που είχε στην κατοχή της να χαριστούν στους φίλους της στην Ελλάδα, εκτός από τρία πορτρέτα της, που τα δώρισε σε τρία ελληνικά μουσεία στη μνήμη της. Στην Εθνική Πινακοθήκη, στη Δημοτική Πινακοθήκη της Αθήνας και στο Μακεδονικό Κέντρο Σύγχρονης Τέχνης. Τις διαδικασίες για την παράδοση των τριών έργων ανέλαβαν οι στενοί φίλοι του Χαβιέ Βιλατό και της Μάτσης Χατζηλαζάρου, ο Αλέξανδρος Ξύδης και η Φανή Λαμπαδαρίου, τον Απρίλιο του 1989.
Ο Χαβιέ Βιλατό αφού έκανε σημαντική καριέρα τελικά, όπως είχε προβλέψει η Μάτση και έργα του φιλοξενούνται σήμερα σε μεγάλα μουσεία του κόσμου, πέθανε το 2000 στη Γαλλία.
Ενδεικτικά αναφέρουμε ότι, προλογίζοντας μια έκθεση του Βιλατό στο Παρίσι το 1959, ο Ντάγκλας Κούπερ, γνωστός ιστορικός τέχνης, κριτικός και συλλέκτης κυβιστικών έργων, έγραφε μεταξύ άλλων [Από το ενημερωτικό φυλλάδιο της έκθεσης του Javier Vilató στην Γκαλερί Ζυγός, Αθήνα, 08-20/05/1962]: «Καθώς πήγαινα να δω τα έργα του Βιλατό με είχε καταλάβει ένα αίσθημα αληθινού θαυμασμού γι’ αυτόν τον ανιψιό του Πικάσο που είχε το κουράγιο να επιμείνει να κάνει ζωγραφική παρόλη τη φοβερά βαριά ευθύνη, να υποχρεωθεί να αναζητήσει την δική του ταυτότητα κάτω από τη σκιά της μεγαλοφυίας. Αλλά ο Χαβιέ Βιλατό δεν δέχτηκε ποτέ να εγκαταλείψει την πρώτη του αγάπη. Τον δικαιώνουν οι θαυμάσιοι πίνακες του που αναδίνουν τη ζωτικότητα και την έμπνευση ενός λυτρωμένου καλλιτέχνη».
Το έργο
Το έργο «Το Πορτρέτο της Μάτσης Χατζηλαζάρου», απεικονίζει τη Μάτση Χατζηλαζάρου καθιστή σε πολυθρόνα, ενώ μπροστά της υπάρχει μια μικρή επιφάνεια τραπεζιού, ένα ανοικτό τετράδιο με χειρόγραφη σημείωση και μια πένα.
Εδώ ο Βιλατό δεν αντιγράφει ό,τι βλέπει αλλά «μεταγράφει» την ποιήτρια με μοντέρνους όρους και εκφραστικά μέσα. Το έργο είναι φορέας των αξιών του κυβισμού διαφοροποιημένο με μια πρόταση του Βιλατό, το καμπυλόγραμμο σχέδιο. Φιλοτεχνημένο κατά την πρώιμη φάση της καριέρας του Βιλατό, με εμφανή την επιρροή του Πικάσο, ο καλλιτέχνης ακολουθεί τα βασικά στοιχεία της εικαστικής γλώσσας του κυβισμού. Δομεί τη μορφής της Μάτσης πλαστικά χρησιμοποιώντας ένα γεωμετρικό λεξιλόγιο και απορρίπτοντας σχεδόν πλήρως τους κανόνες της δυτικότροπης νατουραλιστικής αναπαράστασης. Η φιγούρα της αποδίδεται με γεωμετρικά σχήματα, ενώ οι πραγματικές αναλογίες της απεικονιζόμενης παραμερίζονται. Οι αιχμηρές γωνιώδεις γραμμές των κυβιστικών έργων του Πικάσο όμως εδώ, στο έργο του Βιλατό, μετουσιώνονται σε καμπύλες, δημιουργώντας μια ροή από καμπυλόγραμμα ρυθμικά σχήματα, προσδίδοντας στη σύνθεση ένα πιο ήρεμο χαρακτήρα, από τα κυβιστικά έργα του Πικάσο.
Η εικόνα του προσώπου της Μάτσης είναι αποτυπωμένη με μια απίθανη γωνιώδη και καμπύλη μορφή, η οποία χαρακτηρίζεται από την επίπεδη δομή και τη γραμμική απλότητα του. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της, τα μάτια, η μύτη και το στόμα, είναι σχηματικά (σχεδιασμένα απλοϊκά), ενώ τα μάτια και η μύτη είναι «στριμωγμένα» σε έναν μικρό χώρο, θυμίζοντας παιδική ζωγραφιά.
Τον συνολικό καμπυλόγραμμο σχεδιασμό του έργου συμπληρώνουν οι σχετικά μεγάλες επιφάνειες έντονου καθαρού χρώματος που δομούν τη μορφή της απεικονιζόμενης και των υπόλοιπων αντικειμένων – της πολυθρόνας, της επιφάνειας του γραφείου, και του τετραδίου. Παρατηρούμε ότι ο Βιλατό χρησιμοποιεί ζωηρά και φωτεινά χρώματα, το μωβ, το μπλε και το πράσινο, για να αποδώσει τη μορφή της ποιήτριας, καθώς και το εργαλείο της ενασχόλησής της με την ποίηση, το τετράδιο με τους στίχους της. Με αυτό τον τρόπο ο ζωγράφος επιδιώκει να δώσει έμφαση και να τιμήσει την ποιήτρια, το δυναμικό της χαρακτήρα και το ποιητικό της έργο. Τα υπόλοιπα αντικείμενα, η πολυθρόνα, η επιφάνεια του γραφείου και ο χώρος πίσω από την πολυθρόνα, αναπαρίστανται κυρίως με μαύρο, γκρι και καφέ, κατασκευάζοντας ένα ουδέτερο φόντο με στόχο την ανάδειξη της μορφής της απεικονιζόμενης και του τετραδίου της.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η χρήση του μωβ χρώματος στον πίνακα, ειδικά στο πρόσωπο της ποιήτριας. Εδώ διαβάζουμε δυο αναφορές, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ τους. Η μια είναι η χρήση της μωβ πορφύρας, μιας πολύτιμης και διάσημης βαφής ρούχων των ηγεμόνων, της άρχουσας τάξης και των οικονομικά ισχυρών, από την αρχαιότητα έως και τα μέσα του 19ου αιώνα, η οποία συμβόλιζε τη δύναμη, το κύρος και την φιλοδοξία. Η δεύτερη πηγή αναφοράς είναι η χρήση του μωβ χρώματος από το Κίνημα των Σουφραζετών των αρχών του 20ου αιώνα, στην καμπάνια του για τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου για τις γυναίκες. Οι Σουφραζέτες οικειοποιήθηκαν ένα παραδοσιακό σύμβολο δύναμης και εξουσίας των κοινωνικά και οικονομικά ισχυρών, το μωβ χρώμα, και το μετουσίωσαν σε μοντέρνο σύμβολο κοινωνικής αλλαγής, για να διεκδικήσουν με αποφασιστικότητα και τόλμη τα αιτήματά τους. Από εκείνη την εποχή έως σήμερα, το μωβ χρώμα συνήθως φέρει φεμινιστικές συνδηλώσεις.
Σχετικά με τον χώρο του πίνακα, ο Βιλατό δημιουργεί ένα μεγάλο, κοντινό πορτρέτο αφιερώνοντας στην απεικονιζόμενη του όλη την επιφάνεια του καμβά. Όσον αφορά την αποτύπωση του χώρου στο έργο, παρατηρούμε ότι η γκρι επιφάνεια του τραπεζιού, είναι το κύριο μορφοπλαστικό στοιχείο απόδοσης της αίσθησης του βάθους. Για την αναπαράσταση του βάθους, εδώ ο Βιλατό υιοθετεί την κυβιστική πρακτική η οποία αντλεί από τους πειραματισμούς του Σεζάν, και ουσιαστικά παραμορφώνει την όψη του τραπεζιού. Γέρνει την επιφάνεια του προς τα εμπρός, προς το μέρος του θεατή. Αυτό το κάνει για δυο λόγους, πρώτον, για να πετύχει την αίσθηση του βάθους χωρίς να θυσιάσει την τονική ένταση των ζωηρών χρωμάτων του, και δεύτερον για να φανεί καλύτερα το τετράδιο και κυρίως οι στίχοι της ποιήτριας, που είναι γραμμένοι σε αυτό.
Κάτω δεξιά στον πίνακα, στο ανοικτό τετράδιο διαβάζουμε στίχους από το ποίημα της Μάτσης 3o Figure [=Πορτραίτο 92 εκ. Χ 73 εκ.] [Ο τίτλος του ποιήματος, Πορτραίτο 92×73, ταυτίζεται με τον τίτλο και τις διαστάσεις του έργου της Εθνικής Πινακοθήκης. Επίσης, η χρονολογία έκδοσής του ποιήματος, το 1949, είναι κοντινή σε αυτή της δημιουργίας του πίνακα, το 1947. Τα παραπάνω μας οδηγούν στο συμπέρασμα ότι ο τίτλος του ποιήματος ίσως αναφέρεται στο έργο της Εθνικής Πινακοθήκης, μια κρίση που πρέπει να διερευνηθεί περαιτέρω.], από την ποιητική συλλογής της Cinq Fois (Πέντε Φορές), που εκδόθηκε το 1949 [Δανιήλ, Χρήστος. …Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina: Μάτση Χατζηλαζάρου, η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια. Εκδόσεις Τόπος, 2011, σ. 88]:
oui attentez
je viens tout suite
ai-je pris ma clé ma
carte d’identité
et mon œil des jours de pluie
matsie
Ναι σταθείτε
έρχομαι αμέσως
άραγε πήρα το κλειδί μου την ταυτότητά μου
και το μάτι μου το [λαμπερό] για τις μέρες της βροχής
μάτση
Javier Vilató (1921-2000), Το Πορτρέτο της Μάτσης Χατζηλαζάρου, 1947. Λεπτομέρεια του έργου. Ελαιογραφία σε μουσαμά, 92×73 εκ. © Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξ. Σούτσου.
Η αποτύπωση της ποιήτριας με τα εργαλεία γραφής της, το τετράδιο και την πένα, ανακαλεί κλασικά πορτρέτα σπουδαίων ανδρών της ιστορίας της δυτικής ζωγραφικής από την Αναγέννηση και μετά, τα οποία τους αναπαριστούσαν με τα εργαλεία της ιδιότητας τους, ως σύμβολα του κύρους τους. Βλέπουμε εδώ τον Βιλατό να οικειοποιείται μια εικονογραφική πρακτική από την υψηλή δυτικότροπη τέχνη για να δημιουργήσει ένα μοντέρνο πορτρέτο μιας ελεύθερης γυναίκας και ποιήτριας, της Μάτσης Χατζηλαζάρου.
Τέλος, λαμβάνοντας υπόψη ότι το έργο φιλοτεχνήθηκε το 1947, δηλαδή στην αρχή της σχέσης του ζευγαριού, μπορούμε να συμπεράνουμε ότι ο Βιλατό εμφορούμενος, από συναισθήματα θαυμασμού, πάθους και αγάπης για την ποιήτρια, τιμά τη Μάτση Χατζηλαζάρου και το ποιητικό της έργο, αναπαριστώντας την αποφασισμένη και δυναμική, δίπλα από τους στίχους της. Ουσιαστικά, ο Βιλατό, σε αυτό το έργο εξυμνεί την Μάτση Χατζηλαζάρου, φιλοτεχνώντας ένα πορτρέτο γυναικείας δύναμης και κύρους, με μοντέρνους όρους.
Η Μάτση Χατζηλαζάρου δίπλα από το πορτρέτο της, στην έκθεση του Χαβιέ Βιλατό στον Ζυγό, το 1962.
© Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη.
Αξίζει να σημειωθεί ότι το συγκεκριμένο έργο παρουσιάστηκε στο αθηναϊκό κοινό στο πλαίσιο της έκθεσης του Χαβιέ Βιλατό, με 25 έργα του, στην Γκαλερί Ζυγός το Μάϊο του 1962. Η φωτογραφία που βλέπουμε, της οποίας τα δικαιώματα χρήσης ευγενικά μας παραχώρησαν τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη, είναι από τη συγκεκριμένη έκθεση, όπου η Μάτση Χατζηλαζάρου απεικονίζεται δίπλα από το πορτρέτο της, για το οποίο μόλις μιλήσαμε.
Φτάνοντας στο τέλος αυτού του podcast αξίζει να επισημάνουμε ότι ο πίνακας που μόλις παρουσιάσαμε αναδεικνύεται ως ένα βαθύ αποτύπωμα μιας συνύπαρξης, όπου η αγάπη και η αφοσίωση στην τέχνη και το πνεύμα, βιώνεται ως συντροφική ερωτική περιπέτεια.
[Στο ηχητικό αρχείο, στο τέλος της αφήγησης ακούγεται απαγγελία από την ίδια τη Μάτση Χατζηλαζάρου αποσπασμάτων από το ποίημα «Ο Πούμας, Ήταν και η Στέρηση Σύντροφος», το οποίο έγραψε η ποιήτρια για τον Βιλατό λίγα χρόνια αφότου χώρισαν. Η απαγγελία αποτελεί μέρος της τηλεοπτικής εκπομπής της ΕΡΤ «Γυναικεία Πορτρέτα: Μάτση Χατζηλαζάρου», σενάριο-σκηνοθεσία Φρίντα Λιάππα, 1984].
*Ευχαριστούμε θερμά για την παραχώρηση του φωτογραφικού υλικού τα Ιστορικά Αρχεία του Μουσείου Μπενάκη και τις Εκδόσεις Άγρα.
ΠΗΓΕΣ
Αρχεία:
Αρχείο Εθνικής Πινακοθήκης Μουσείου Αλεξ. Σούτσου.
Αρχείο Μάτσης Χατζηλαζάρου, Ιστορικά Αρχεία Μουσείου Μπενάκη.
Βιβλιογραφία:
Αμπατζοπούλου, Φραγκίσκη. Μάτση Χατζηλαζάρου, το κερδισμένο ποίημα, στο Η γραφή και η βάσανος: ζητήματα λογοτεχνικής αναπαράστασης. Εκδόσεις Πατάκη, 2000.
Αμπατζοπούλου, Φ., Αντωνίου, Δ.Ι., Κακναβάτος, Ε., Ξύδης, Α., Φραντζή, Α., Χατζηδάκης, Μ. (1987). Μνήμη Μάτσης Χατζηλαζάρου στο Αντί (351), σσ. 33-46.
Ανδρικοπούλου, Νέλλη. Το ταξίδι του Ματαρόα, 1945, Στον καθρέφτη της μνήμης. Εστία, 2007.
Δανιήλ, Χρήστος. …Ιούς, Μανιούς, ίσως και Aqua Marina: Μάτση Χατζηλαζάρου, η πρώτη Ελληνίδα υπερρεαλίστρια. Εκδόσεις Τόπος, 2011.
Δανιήλ, Χρήστος. Γράμματα από το Παρίσι στον Ανδρέα Εμπειρίκο (1946-1947) και άλλα ανέκδοτα ποιήματα και πεζά της ίδιας περιόδου. Άγρα, 2013.
Ο Πικάσσο και η Μεσόγειος. Κατάλογος έκθεσης της Εθνικής Πινακοθήκης-Μουσείου Αλεξ. Σούτσου, 1983.
Ενημερωτικό φυλλάδιο της έκθεσης του Javier Vilató στην Γκαλερί Ζυγός, Αθήνα, 08-20/05/1962.
Τηλεοπτικές Εκπομπές της ΕΡΤ:
Γυναικεία Πορτρέτα: Μάτση Χατζηλαζάρου, σενάριο-σκηνοθεσία Φρίντα Λιάππα, 1984 [ανακτημένο τον Μάρτιο 2023]
Εποχές και Συγγραφείς: Μάτση Χατζηλαζάρου, σενάριο-σκηνοθεσία Τάσος Ψαρράς, 2021 [ανακτημένο τον Μάρτιο 2023]