Κείμενο / Αφήγηση: Ελπινίκη Μεϊντάνη, επιμελήτρια της φωτογραφικής συλλογής της Εθνικής Πινακοθήκης.
Credit Φωτογραφίας: ©Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου, Φωτογράφιση Θάλεια Κυμπάρη.
Το έργο «Πορτρέτο της ποιήτριας Μάτσης Χατζηλαζάρου» δωρίστηκε από τον ίδιο τον καλλιτέχνη, τον Χαβιέ Βιλατό, στην Εθνική Πινακοθήκη το 1989, προς τιμή της ποιήτριας.
Ο Βιλατό γεννήθηκε στη Βαρκελώνη το 1921 και ήταν ανιψιός του Πάμπλο Πικάσο. Τo 1946 πήγε στο Παρίσι με υποτροφία του Γαλλικού κράτους, όπου κατάφερε να κάνει σημαντική καριέρα ως ζωγράφος και χαράκτης έως το θάνατό του, το 2000.
Το πορτρέτρο φιλοτεχνήθηκε το 1947, ενώ ο Βιλατό και η Χατζηλαζάρου ήταν ζευγάρι, στο Παρίσι. Απεικονίζει την Ελληνίδα ποιήτρια καθιστή σε πολυθρόνα, ενώ μπροστά της υπάρχει μια μικρή επιφάνεια τραπεζιού, ένα ανοικτό τετράδιο με χειρόγραφη σημείωση και μια πένα.
Εδώ ο Βιλατό δεν αντιγράφει ό,τι βλέπει, αλλά «μεταγράφει» την ποιήτρια με μοντέρνους όρους και εκφραστικά μέσα. Το έργο είναι φορέας των αξιών του κυβισμού, διαφοροποιημένο με μια δική του πρόταση, το καμπυλόγραμμο σχέδιο.
Φιλοτεχνημένο κατά την πρώιμη φάση της καριέρας του Βιλατό, με εμφανή την επιρροή του θείου του Πάμπλο Πικάσο, ο καλλιτέχνης δομεί τη μορφή της Μάτσης χρησιμοποιώντας ένα γεωμετρικό λεξιλόγιο και απορρίπτοντας σχεδόν πλήρως τους κανόνες της δυτικότροπης νατουραλιστικής αναπαράστασης. Σε αντίθεση με τον Πικάσο, όμως, αντί για αιχμηρές γωνιώδεις γραμμές, χρησιμοποιεί καμπύλες, που προσδίδουν στη σύνθεση ένα πιο ήρεμο χαρακτήρα.
Η εικόνα του προσώπου της Μάτσης χαρακτηρίζεται από την επίπεδη δομή και τη γραμμική απλότητα του. Τα χαρακτηριστικά του προσώπου της είναι σχηματικά, ενώ τα μάτια και η μύτη της είναι «στριμωγμένα» σε έναν μικρό χώρο, θυμίζοντας παιδική ζωγραφιά.
Τον συνολικό καμπυλόγραμμο σχεδιασμό του έργου συμπληρώνουν οι σχετικά μεγάλες επιφάνειες έντονου καθαρού χρώματος που δομούν τις φόρμες της σύνθεσης. Παρατηρούμε ότι ο Βιλατό χρησιμοποιεί ζωηρά και φωτεινά χρώματα για να αποδώσει τη μορφή της ποιήτριας και το τετράδιο με τους στίχους της: το μωβ, το μπλε και το πράσινο. Με αυτό τον τρόπο επιδιώκει να δώσει έμφαση και να τιμήσει την ποιήτρια, τον δυναμικό της χαρακτήρα και το ποιητικό της έργο.
Τα υπόλοιπα αντικείμενα -η πολυθρόνα, η επιφάνεια του γραφείου και ο χώρος πίσω από την πολυθρόνα- αναπαρίστανται κυρίως με μαύρο, γκρι και καφέ. Είναι ένα ουδέτερο φόντο που αναδεικνύει την υπόλοιπη σύνθεση του έργου.
Ιδιαίτερη εντύπωση προκαλεί η χρήση του μωβ χρώματος στον πίνακα, ειδικά στο πρόσωπο της ποιήτριας. Εδώ διαβάζουμε δυο αναφορές, οι οποίες σχετίζονται μεταξύ τους. Η μια είναι η χρήση της μωβ πορφύρας, μιας πολύτιμης βαφής ρούχων των ηγεμόνων, της άρχουσας τάξης και των οικονομικά ισχυρών, από την αρχαιότητα έως και τα μέσα του 19ου αιώνα. Ένα σύμβολο δύναμης, κύρους και φιλοδοξίας.
Η δεύτερη πηγή αναφοράς είναι η χρήση του μωβ χρώματος από το Κίνημα των Σουφραζετών των αρχών του 20ου αιώνα, στον αγώνα τους για τη διεκδίκηση του δικαιώματος ψήφου για τις γυναίκες. Οι Σουφραζέτες οικειοποιήθηκαν ένα παραδοσιακό σύμβολο δύναμης και εξουσίας, το μωβ χρώμα, και το μετουσίωσαν σε μοντέρνο σύμβολο κοινωνικής αλλαγής. Από εκείνη την εποχή έως σήμερα, το μωβ χρώμα συνήθως φέρει και φεμινιστικές συνδηλώσεις.
Το τραπέζι είναι το κύριο μορφολογικό στοιχείο απόδοσης του βάθους στον πίνακα. Εδώ ο Βιλατό υιοθετεί την κυβιστική πρακτική, η οποία αντλεί από τους πειραματισμούς του Σεζάν, και ουσιαστικά παραμορφώνει την όψη του τραπεζιού, γέροντας την επιφάνειά του προς τα εμπρός, προς το μέρος του θεατή. Αυτό το κάνει για δύο λόγους: πρώτον, για να πετύχει την αίσθηση του βάθους χωρίς να θυσιάσει την τονική ένταση των ζωηρών χρωμάτων του και δεύτερον για να φανεί καλύτερα το τετράδιο της ποιήτριας και οι στίχοι που είναι γραμμένοι σε αυτό.
Κάτω δεξιά στον πίνακα, στο ανοικτό τετράδιο διαβάζουμε στίχους από το ποίημα της Μάτσης Le Portrait [Πορτρέτο]i, από την ποιητική συλλογής της Cinq Fois (Πέντε Φορές), που εκδόθηκε το 1949:
| oui attentez je viens tout suite ai-je pris ma clé ma carte d’identité et mon œil des jours de pluie Matsie | Ναι σταθείτε έρχομαι αμέσως άραγε πήρα το κλειδί μου, την ταυτότητά μου και το μάτι μου το [λαμπερό] για τις μέρες της βροχής Μάτση |
Η αποτύπωση της ποιήτριας με τα εργαλεία γραφής της, το τετράδιο και την πένα, ανακαλεί κλασικά πορτρέτα σπουδαίων ανδρών της ιστορίας της δυτικής ζωγραφικής, τα οποία αναπαριστούσαν τους απεικονιζόμενους με τα εργαλεία της ιδιότητας τους ως σύμβολα του κύρους τους.
Βλέπουμε εδώ τον Βιλατό να οικειοποιείται μια εικονογραφική πρακτική από την υψηλή δυτικότροπη τέχνη για να δημιουργήσει ένα μοντέρνο πορτρέτο μιας ελεύθερης γυναίκας και ποιήτριας, της Μάτσης Χατζηλαζάρου.
[ Ακούστε εδώ το ηχητικό ντοκιμαντέρ “Το πορτρέτο της ποιήτριας Μάτσης Χατζηλαζάρου από τον ζωγράφο Javier Vilató: το αποτύπωμα μιας δυνατής προσωπικής και πνευματικής σχέσης” ]
Bio
Η Ελπινίκη Μεϊντάνη σπούδασε Ιστορία και Θεωρία της Τέχνης και πραγματοποίησε τις μεταπτυχιακές της σπουδές στην Ιστορία της Φωτογραφίας.
Το 2006 προσλήφθηκε μέσω γραπτού διαγωνισμού του ΑΣΕΠ στην Εθνική Πινακοθήκη-Μουσείο Αλεξάνδρου Σούτσου.
Τα τελευταία χρόνια εργάζεται στη Διεύθυνση Συλλογών, Καλλιτεχνικού και Μουσειολογικού Προγραμματισμού και τα ερευνητικά ενδιαφέροντα της, μεταξύ άλλων, είναι οι ιστοριογραφικές προσεγγίσεις της φωτογραφίας και οι γυναικείες σπουδές στην ιστορία της φωτογραφίας και της Τέχνης γενικότερα.